„Wzbudzeni święci” czy „podniesione zwłoki” – różne interpretacje tekstu Mt 27:52-53 ze spirytystą J. Greberem w tle

„Wzbudzeni święci” czy „podniesione zwłoki” – różne interpretacje tekstu Mt 27:52-53 ze spirytystą J. Greberem w tle

         Nie ma chyba ani jednej nauki Towarzystwa Strażnica, która by nie była przez tę organizację zmieniana, w krótkim jej żywocie na arenie dziejów chrześcijaństwa.

         Korygowana była też kilka razy nauka o zmartwychwstaniu i to w kilku kwestiach:

         zmartwychwstanie pomazańców w roku 1875, 1878, 1918 i „prawdopodobnie w roku 1918”;

         zmartwychwstanie książąt i reszty ludzi w roku 1914, 1925 i w innym czasie;

         zmartwychwstanie książąt przed Armagedonem i po nim;

         zmartwychwstanie Sodomy „tak” i „nie”, zmieniane kilka razy;

         zmartwychwstanie Adama i Ewy „tak” i „nie”;

         zmartwychwstanie dzieci nienarodzonych „nie” i „być może tak”.

         Te powyższe kwestie omawialiśmy jednak w naszej książce pt. Zmienne nauki Świadków Jehowy w Części 6. Nauka o zbawieniu, w rozdziale Zmartwychwstanie ludzi i zainteresowanych tymi tematami do niej odsyłamy.

         Tu omawiamy kolejną naukę Towarzystwa Strażnica związaną ze wskrzeszeniem, która również była ‘korygowana’. Dotyczy ona losu świętych wymienionych w tekście Mt 27:52-53.

         Tak się składa, że według wcześniejszej nauki tej organizacji święci ci mieli zmartwychwstać w I wieku, ale później jednak z czasem umrzeć, tak jak biblijny Łazarz (początkowo jednak powątpiewano w prawdziwość tego fragmentu z Biblii!).

         Natomiast nowsza wykładnia Towarzystwa Strażnica mówi, że nie było to wskrzeszenie, ale chwilowe podniesienie zwłok z grobów do pozycji stojącej!

         Poniżej ukazujemy te dwie nauki tej organizacji.

         Jednak warto przytoczyć tu bezpośrednio teksty Mt 27:52-53 z Biblii Tysiąclecia i przekładu Świadków Jehowy. Każdy sam zobaczy różnice w tych fragmentach:

         „Groby się otworzyły i wiele ciał Świętych, którzy umarli, powstało. I wyszedłszy z grobów po Jego zmartwychwstaniu, weszli oni do Miasta Świętego i ukazali się wielu” (Mt 27:52-53, Biblia Tysiąclecia).

         „I pootwierały się grobowce pamięci, i wiele ciał świętych, którzy zasnęli, zostało podniesionych (a osoby, które wychodziły spomiędzy grobowców pamięci po jego wskrzeszeniu, weszły do świętego miasta) i stało się widocznych dla wielu ludzi” (Mt 27:52-53, Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata 1997).

         Oto rozdziały naszego artykułu:

Powątpiewanie w prawdziwość tekstu Mt 27:52-53

Święci zostali wskrzeszeni, ale później zmarli, jak Łazarz

Zwłoki świętych zostały tylko podniesione do pozycji stojącej

Jak uczyli chrześcijanie w pierwszych wiekach?

Powątpiewanie w prawdziwość tekstu Mt 27:52-53

         Początkowo Towarzystwo Strażnica wątpiło w prawdziwość tekstu Mt 27:52-53 i zarazem w fakt wzbudzenia z martwych świętych, ale z czasem zmieniło zdanie:

„Pytanie: – Jacy to »święci« są wspomniani u (Mat. 27:52, 53), którzy powstali i przyszli do świętego miasta po zmartwychwstaniu Pańskim?

Odpowiedź: – Osoby wspomniane nie mogły być starożytnymi świętymi; z tego powodu, bo Apostoł oznajmia, że ci bez nas (kościoła ewangelicznego) nie mogą stać się doskonałymi. (...) Zapisek zdaje się obejmuje, że trzęsienie ziemi zdarzyło się w czasie śmierci naszego Pana, otworzyło groby – spowodowało wzbudzenie wspomnianych; lecz ci wzbudzeni zwlekali i nie okazali się w mieście Jeruzalemie, aż po zmartwychwstaniu naszego Pana. Najwyżej mogło to być wzbudzenie podobne do tego, którego doświadczył Łazarz, córeczka Jaira i syn wdowy w Nain, by umrzeć znowu później. (...) Osoby wspomniane nie mogły być czymś więcej, jak tylko wzbudzonymi z uśpienia śmierci tymczasowo i dla jakiegoś celu, o którym nie mamy wiedzy. Pierwotnie byliśmy skłonni do powątpiewania w prawdziwość tego fragmentu, lecz znajdujemy to częściowo wspomniane w najstarszym Greckim Manuskrypcie, jeszcze odnalezionym. (ang. Strażnica 01.05 1901 s. 2811 [reprint] – We were at first inclined to doubt the genuineness of the passage, but find that a portion of it at least appears in the oldest Greek MSS. yet discovered).

         Święci zostali wskrzeszeni, ale później zmarli, jak Łazarz

         Przez wiele lat, od czasów C. T. Russella, aż do roku 1949, Towarzystwo Strażnica uczyło, że święci z tekstu Mt 27:52-53 zostali ożywieni ze śmierci, ale po jakimś czasie zmarli:

„Pytanie (1911) – I groby się otwierały, a wiele ciał świętych, którzy byli zasnęli, powstało. (Mat. 27:52). Czy to było pierwsze zmartwychwstanie?

Odpowiedź – Wcale nie. To nie było pierwsze zmartwychwstanie. Dlaczego? Czytamy tam, że trzęsła się ziemia i wiele ciał świętych, którzy byli zasnęli powstało i weszli do miasta świętego po zmartwychwstaniu Chrystusa. Opis ten nie jest wyraźny; jeżeli ktokolwiek wówczas powstał, to nie mógł otrzymać pierwszego zmartwychwstania dla wielu powodów. (...) Ci, co zostali wzbudzeni byli tylko ożywieni na krótki czas i ponownie powrócili do grobu; inaczej mówiąc nie otrzymali zmartwychwstania. (...) Jeżeli wówczas stało się coś podobnego, to jedynie, że ktoś był wzbudzony w taki sposób jak Łazarz, a nie inaczej” (Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania 1947 [ang. 1917] s. 152; patrz też ang. Strażnica luty 1886 s. 833 [reprint] oraz powyżej cytowana ang. Strażnica 01.05 1901 s. 2811 [reprint]).

         Podobnie uczono w roku 1940:

„Wydaje się, że sprawozdanie wskazuje, iż trzęsienie ziemi w czasie śmierci Pana otworzyło te grobowce, wywołując wspomniane przebudzenie; lecz owi przebudzeni zwlekali i nie pokazali się w mieście Jeruzalem aż do czasu po zmartwychwstaniu Pana. Zasadniczo to przebudzenie jest podobne do tego, którego doświadczyli Łazarz, córka Jaira, i syn wdowy z Nain, bowiem oni znowu umarli. (...) Osoby wymienione w Mateusza 27:52, 53 mogły nie być tak zwyczajnie podniesione ze snu śmierci tymczasowo, lecz w celu, który obecnie nie jest nam znany. Jednakże sprawozdanie Mateusza może nie być opisem faktycznych wydarzeń z przeszłości, lecz może proroczo wskazywać na wydarzenia związane z powtórnym przyjściem Pana Jezusa Chrystusa w chwale i mocy Teokratycznego Królestwa” (Consolation 01.05 1940 s. 18).

         Taka nauka, jak C. T. Russella (zm. 1916) i Rutherforda (zm. 1942), obowiązywała w Towarzystwie Strażnica przez długie lata.

Jeszcze w artykule z roku 1949 nadal była mowa o tym, że święci z tekstu Mt 27:52-53 zmartwychwstali tymczasowo, podobnie jak Łazarz czy chłopiec z Nain, a w jakiś czas później znowu zmarli (patrz Awake! 22.04 1949 s. 24).

         W tym ostatnim czasopiśmie po raz pierwszy na końcu artykułu zacytowano „niedawny przekład niemiecki” Nowego Testamentu z fragmentem Mt 27:52-53 (jw. s. 25). Nie przyjęto jednak wtedy jego argumentacji. Jaki to był przekład?

         Zwłoki świętych zostały tylko podniesione do pozycji stojącej

         W roku 1937 spirytysta J. Greber opublikował swój Nowy Testament (po niemiecku i angielsku), w którym tekst Mt 27:52-53 oddał następująco:

         Tombs were laid open, and many bodies of those buried there were tossed upright. In this posture they projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city. (Mt 27:52-53, wg TheNewTestament – ANewTranslationandExplanation Johannes Greber, 1937).

         Towarzystwo Strażnica jego tekst angielski po polsku oddało następująco, zestawiając go ze swoim tekstem biblijnym:

„Na przykład Johannes Greber oddał te teksty (w roku 1937), jak następuje: »Groby się odkryły, a wiele ciał tam pochowanych uległo podrzuceniu do postawy stojącej. W takiej pozycji wystawały z grobów i widziało je wielu przechodniów wracających tamtędy do miasta«. A oto dla porównania brzmienie »Przekładu Nowego Świata«: »A grobowce pamięci się pootwierały i stanęło wiele ciał świętych, którzy byli zasnęli, (a wychodzący spomiędzy grobowców pamięci po jego powstaniu, weszli do miasta świętego) i widziało je mnóstwo ludzi«” (Strażnica Rok XCVIII [1977] Nr 21 s. 24).

         Organizacja ta wzorowała się prawdopodobnie na tekście J. Grebera, bo już w roku 1949 w angielskim Przebudźcie się! zacytowała dwa razy jego tekst, ale anonimowo! Słowa z „niedawnego przekładu niemieckiego” w obu przypadkach podajemy w oryginale za angielskim czasopismem Świadków Jehowy. Są one identyczne jak w powyżej cytowanym angielskim tekście J. Grebera z roku 1937:

„Powyżej sugerowaliśmy, że może to być błędne tłumaczenie oryginalnego tekstu greckiego. Następujący cytat ukazuje sposób, w jaki niedawny przekład niemiecki oddaje Mateusza 27:52, 53: »Tombs were laid open, and many bodies of those buried there were tossed upright. In this posture they projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city.« Podajemy to w tym celu, by wykazać, że nie wszyscy tłumaczą tekst oryginalny w zwyczajny, ortodoksyjny sposób” (Awake! 22.04 1949 s. 25).

„Nawiasem mówiąc, ta okoliczność [trzęsienie ziemi w Ekwadorze i podniesienie zwłok] przypomina nam o trzęsieniu ziemi, które nastąpiło po śmierci Jezusa i sposobie, w jaki pewien niedawny przekład niemiecki oddaje słowa z Mateusza 27:52,53: »Tombs were laid open, and many bodies of those buried there were tossed upright. In this posture they were projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city.« (See the April 22 Awake! Pages 24 and 25 for detailed discussion of the text.)” (Awake! 08.10 1949 s. 23 [ang. słówka were brak w oryginale J. Grebera]).

         Jak wspomnieliśmy, jeszcze w kwietniu 1949 roku Towarzystwo Strażnica tekst Mt 27:52-53 komentowało po swojemu.

Jednak już w roku 1950 wydało ono swój Nowy Testament po angielsku (Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata) i w nim, jak pokazano powyżej, oddało ten fragment biblijny podobnie jak spirytysta J. Greber.

         Tekst J. Grebera Towarzystwo Strażnica zacytowało bezpośrednio kolejny raz w roku 1961, ale nadal jakby ‘anonimowo’, nie podając, że chodzi o spirytystę. Różnica jest w jednym słowie there, którego brak poniżej, a które jednak w roku 1977 umieszczono cytując J. Grebera. Ta rozbieżność wynikać może albo z przypadkowego opuszczenia słówka, albo wiąże się to ze wspomnianym tekstem niemieckim i jego tłumaczeniem na angielski. Nie wiadomo bowiem czemu Towarzystwo Strażnica odwołuje się do niemieckiego tekstu J. Grebera, a nie do angielskiego, który istniał też już w roku 1937.

         Wcześniej, pierwszą aluzję do tekstu Mt 27:52-53 i nowej interpretacji, Świadkowie Jehowy zrobili w roku 1955:

„Nie ulega wątpliwości, że właśnie wskutek tego ograniczającego podróżowanie postanowienia ci, którzy widzieli, jak w czasie śmierci Jezusa umarli zostali wyrzuceni ze swych grobowców, nie poszli do świętego miasta Jeruzalem, i nie wcześniej donieśli o tym wydarzeniu, aż nastał pierwszy dzień tygodnia i Pan był już zmartwychwzbudzony. (...) (Mat. 24:20; 27:52, 53, NW)” (Strażnica Nr 13, 1956 s. 17 [ang. 15.04 1955 s. 241]).

         Dlaczego w roku 1950 zmieniła się koncepcja co do interpretacji tekstu Mt 27:52-53 w Towarzystwie Strażnica?

         Zapewne powodem było opracowywanie biblijnego Przekładu Nowego Świata, które tak oto opisał jeden z byłych Świadków Jehowy:

         „Biblia, jakiej używają Świadkowie Jehowy, zawiera liczne »poprawki«, aby mogła wykazać zgodność z doktrynalnymi zasadami sekty. Pewien Świadek Jehowy, który miał styczność z komitetem tłumaczy, powiedział, że jego członkowie – z Franzem na czele – siedzieli przy wielkim stole i mieli wokół siebie 30 różnych tłumaczeń Biblii. Analizowali werset za wersetem i wybierali takie warianty tłumaczeń, z którymi najbardziej się zgadzali. Często nawet korzystali z tekstu Johannesa Grebera, kapłana, który dokonał swego przekładu Biblii przy pomocy medium spirytystycznego” (Świadkowie Jehowy wobec polityki USA, syjonizmu i wolnomularstwa Robin de Ruiter, Kraków 2007, s. 31).

         Kolejne przytaczanie tekstu Mt 27:52-53 spirytysty J. Grebera w publikacjach Świadków Jehowy miało miejsce w latach 1971-1982. Poniżej cytujemy te teksty angielskie i polskie.

         Matthew 27:52, 53 (...) in 1962, when two hundred corpses in the cemetery were thrown out of their tombs by a violent earth tremor. – El Tiempo, Bogota, Colombia, July 31, 1962.

         The translation by Johannes Greber (1937) of these verses reads as follows: “Tombs were laid open, and many bodies of those buried were tossed upright. In this posture they projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city.” (Aid to Bible Understanding 1971 s. 1134 [brak polskiego odpowiednika]).

         Without wresting the Greek grammar, a translator can render Matthew 27:52, 53 in a way that suggests that a similar exposing of corpses resulted from the earthquake occurring at Jesus’ death. Thus the translation by Johannes Greber (1937) renders these verses: “Tombs were laid open, and many bodies of those buried there were tossed upright. In this posture they projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city.” – Compare the New World Translation. (ang. Strażnica 15.10 1975 s. 640).

         Powyższy fragment w języku polskim opublikowano w roku 1977 (cytowaliśmy go powyżej).

A report in the Bible, as translated by Johannes Greber, says that when Jesus died, “the earth quaked, and the rocks were shattered. Tombs were laid open, and many bodies of those buried there were tossed upright. In this posture they projected from the graves and were seen by many who passed by the place on their way back to the city.” Hence, rather than a resurrection, as some Bible translations imply, there appears to have been merely an exposure of the dead to observers, as in Guatemala. – Matt. 27:51-53. (ang. Strażnica 15.04 1976 s. 231).

         Powyższy fragment po polsku opublikowano w roku 1979:

         „Sprawozdanie biblijne w przekładzie Johannesa Grebera podaje, że kiedy Jezus umarł, »ziemia się zatrzęsła i pokruszyły się skały. Odsłoniły się grobowce i liczne zwłoki pochowanych tam zmarłych zostały podrzucone do pionu. W tej pozycji wystawały z grobów i oglądało je wiele osób, które wracając do miasta mijały to miejsce«. Zatem okazuje się, że zamiast zmartwychwstania, jak sugerują niektóre tłumaczenia Biblii, nastąpiło wtenczas jedynie odsłonięcie zwłok i ukazanie ich oczom obserwatorów, co powtórzyło się teraz w Gwatemali. – Mat. 27:51-53” (Strażnica Rok C [1979] Nr 4 s. 24).

         Jeszcze w roku 1982 w niemieckim leksykonie biblijnym (odpowiednik angielskiego Aid to Bible Understanding 1971; por. powyżej) znalazł się cytat z przekładu J. Grebera dotyczący Mt 27:52-53 (patrz Hilfe zum Verständnis der Bibel 1982 t. 3, s. 465).

         W roku 1983 Towarzystwo Strażnica odrzuciło powoływanie się na spirytystę J. Grebera, ale zachowało jego wykładnię Mt 27:52-53 i podobny do jego swój tekst biblijny:

„Wersję tę przytaczano od czasu do czasu na poparcie sposobu, w jaki »New World Translation« (Przekład Nowego Świata) oraz inne miarodajne tłumaczenia Biblii oddają tekst Ewangelii według Mateusza 27:52,53 oraz według Jana 1:1. (...) Uznano za niestosowne, by »Strażnica« korzystała z przekładu, który ma tak ścisłe powiązania ze spirytyzmem (Powt. Pr. 18:10-12). Podstawy naukowe, na jakich opiera się sposób oddania powyższych wersetów w »New World Translation«, są dostatecznie mocne i dlatego nie ma potrzeby, by powoływać się w tej sprawie na tłumaczenie Grebera” (Strażnica Rok CIV [1983] Nr 22 s. 24).

         Poniżej podajemy dalsze, takie same, wykładnie Towarzystwa Strażnica o tekście Mt 27:52-53, już po odrzuceniu tekstu spirytysty J Grebera.

         Pierwszy fragment, to ten sam tekst, który zamieszczono w roku 1971 w dawniejszym leksykonie Aid to Bible Understanding (s. 1134; patrz powyżej). Wyeliminowano jednak z niego fragment, potwierdzający naukę Świadków Jehowy, pochodzący z Nowego Testamentu J. Grebera:

„Sporo dyskusji wywołują wersety z Mateusza 27:52, 53; powiedziano tu, że kiedy w chwili śmierci Jezusa zatrzęsła się ziemia, »pootwierały się grobowce pamięci«. Niektórzy wręcz utrzymują, jakoby doszło wtedy do zmartwychwstania. Jednakże porównanie tego fragmentu z wersetami opisującymi czyjeś wskrzeszenie jasno dowodzi, że nie chodzi tutaj o zmartwychwstanie, lecz jedynie o wyrzucenie ciał z grobów. Coś podobnego wydarzyło się też współcześnie, np. w r. 1949 w Ekwadorze, a w r. 1962 w kolumbijskim mieście Sonsón, gdzie na cmentarzu nagłe trzęsienie ziemi wyrzuciło z grobów 200 zwłok (El Tiempo, 31 lipca 1962, Bogota, Kolumbia)” (Wnikliwe poznawanie Pism 2006 [ang. 1988] t. 1, s. 756).

         Oto kolejne teksty:

„W Ewangelii według Mateusza 27:51-53 powiada się nam: »Ziemia się zatrzęsła i popękały masywy skalne. I pootwierały się grobowce pamięci, i podniosło się wiele ciał świętych, którzy byli zasnęli, (...) i widziało je mnóstwo ludzi«. Wtedy właśnie – jak w Kolumbii – umarłych wystawionych w ten sposób na widok oglądali naoczni świadkowie, którzy mówili o tym w mieście, na co tak wskazuje sprawozdanie biblijne: »Wychodzący spomiędzy grobowców pamięci (...) weszli do miasta świętego« (werset 53)” (Strażnica Rok CVI [1985] Nr 16 s. 28).

„Po pierwsze, kimkolwiek byli »święci«, Mateusz nie powiedział, że to oni się podnieśli. Podniosły się ich ciała, czyli zwłoki. Po drugie, sprawozdanie nie podaje, jakoby owe ciała ożyły. Czytamy tylko, że się podniosły; grecki czasownik e·gei’ro, który oznacza »wstać«, nie zawsze nawiązuje do zmartwychwstania. Może też znaczyć: ‛wyciągnąć’ z dołu lub ‛wstać’ z ziemi (Mateusza 12:11; 17:7; Łukasza 1:69, BT, zob. przypis). Trzęsienie ziemi w czasie śmierci Jezusa pootwierało grobowce i wyrzuciło martwe ciała na powierzchnię. Podobne zdarzenie opisał Eliusz Arystydes, retor grecki żyjący w II stuleciu, a nie tak dawno w 1962 roku odnotowano je w Kolumbii” (Strażnica Nr 17, 1990 s. 7).

„Gdy Jezus wydaje ostatnie tchnienie, następuje silne trzęsienie ziemi, od którego pękają skały. Jest tak potężne, że otwiera grobowce pamięci znajdujące się pod Jeruzalem i wyrzuca z nich zwłoki. Przechodzący tamtędy widzą je i opowiadają o tym po wejściu do miasta” (Największy ze wszystkich ludzi 1991 rozdz. 126).

         Ciekawe, że tak zwana Powtórka do teokratycznej szkoły służby kaznodziejskiej nakazywała Świadkom Jehowy, w ramach przypomnienia, odgadywać właściwą odpowiedź, jako jedną z trzech:

„»Święci« wspomniani w Mateusza 27:52 to (osoby tymczasowo wskrzeszone w ciele; martwe ciała wyrzucone z grobowców w wyniku trzęsienia ziemi; wskrzeszeni przed Jezusem do życia w niebie)” (Nasza Służba Królestwa Nr 8, 1997 s. 6).

         Zapewne wielu z tych ‘powtórkowiczów’ nawet nie wiedziało, że przed rokiem 1950 na powyższe pytanie udzielano innej odpowiedzi niż dziś.

         A my też zróbmy powtórkę i zbierzmy na zakończenie fakty, które przedstawiają się tak:

         1. Początkowo Towarzystwo Strażnica odrzucało fragment Mt 27:52-53 jako niewiarygodny.

2. Później do roku 1949 Towarzystwo Strażnica miało swoją interpretację tekstu Mt 27:52-53 (święci zmartwychwstali, ale później zmarli).

3. W roku 1937 spirytysta J. Greber wydał swój Nowy Testament ze swoim oryginalnym tekstem Mt 27:52-53 (zwłoki świętych podniosły się do pozycji stojącej).

4. W roku 1949 Towarzystwo Strażnica dwa razy zacytowało prawdopodobnie tekst Nowego Testamentu spirytysty J. Grebera, ale nie wymieniając jego nazwiska („niedawny przekład niemiecki”).

5. W roku 1950 Towarzystwo Strażnica wydało swój Nowy Testament (Chrześcijańskie Pisma Greckie...) i prawdopodobnie zaadoptowało tekst Mt 27:52-53 od spirytysty J Grebera.

6. W roku 1961 Towarzystwo Strażnica w sprawie tekstu Mt 27:52-53 powołało się na „pewien nowoczesny przekład niemiecki”, który okazał się być przekładem spirytysty J. Grebera.

7. W latach 1955-1982 Towarzystwo Strażnica zaczęło nauczać w swoich publikacjach o tekście Mt 27:52-53 tak, jak spirytysta J. Greber, cytując na potwierdzenie jego Nowy Testament w swoich wydawnictwach.

8. W roku 1983 Towarzystwo Strażnica odrzuciło powoływanie się na spirytystę J. Grebera i jego Nowy Testament.

9. Po roku 1983 Towarzystwo Strażnica nadal uczy do dziś tak, jak spirytysta J. Greber i jego Nowy Testament.

         Jak uczyli chrześcijanie w pierwszych wiekach?

         Najstarszym zachowanym świadectwem interpretacji tekstu Mt 27:52-53 jest fragment z listu męczennika chrześcijańskiego żyjącego w I wieku. Mowa o Ignacym Antiocheńskim (†107), który pisał następująco:

„Jakże moglibyśmy żyć bez Niego, skoro i prorocy będąc w duchu Jego uczniami oczekiwali Go jako swego Mistrza? I dlatego też Ten, którego słusznie oczekiwali, przyszedłszy wskrzesił ich z martwych” (Do kościoła w Magnezji 9:2).

         Późniejszych pisarzy przywołuje Towarzystwo Strażnica, które jednak o Ignacym nie wspomniało, lecz pisało o dalszych wiekach:

„Epifaniusz i inni wcześniejsi ojcowie Kościoła nauczali, że święci rzeczywiście ożyli i wraz ze wskrzeszonym Jezusem odeszli do nieba. Natomiast według Augustyna, Teofilakta i Zigabenosa ich zmartwychwstanie było tymczasowe, gdyż później wrócili do swoich grobów. Jak podaje biblista Erich Fascher, ten ostatni pogląd »nie zdobył szerokiego uznania«.” (Strażnica Nr 17, 1990 s. 7).

         Więcej na ten temat zainteresowany znajdzie w tekście dogmatyka J. Salija OP pt. Kto zmartwychwstał razem z Chrystusem:

http://mateusz.pl/ksiazki/js-npp/js-npp_12.htm